معمای چپ‌دستی| این ۱۰درصد مرموز جهان!

خبرگزاری علم و فناوری آنا- هدا عربشاهی؛ چپ‌دستی از آن پدیده‌هایی است که هرچند دانشمندان به‌خصوص در سال‌های اخیر مطالعات گسترده‌ای را درباره علل آن انجام داده‌اند اما همچنان توضیح درباره اینکه چرا حدود یک‌دهم انسان‌ها چپ‌دست می‌شوند کامل نیست. چپ‌دست‌بودن در گذشته‌ در اکثر فرهنگ‌ها و جوامع اتفاقی نامیمون و حتی نوعی بیماری در نظر گرفته می‌شد و از دست چپ به‌عنوان «دست ابلیس» یاد می‌شد. واژه «چپ» در فارسی به‌معنی ناراست، کج، نادرست، مخالف و حتی دشمن معنی می‌شود. واژه ایتالیایی sinistro به‌معنی «چپ» از واژه لاتین sinister به‌معنی بدشگون و ناجور است و واژه انگلیسی sin به‌معنی گناه هم از همین واژه ریشه گرفته است. همچنین در ایتالیایی واژه mancino به‌معنی چپ‌دست از واژه لاتین mancus برآمده که به‌معنی ناقص و فلج است. نقل‌هایی چون «از دنده چپ بیدار شدن» (به‌معنی صبح را با بداخلاقی آغاز‌کردن) و «به کسی چپ نگاه‌کردن» (با خباثت به کسی نگاه‌کردن) که در بسیاری از جوامع اروپایی و آسیایی رایج است ریشه در همین فرهنگ نامیمونی سوی چپ دارد و به‌همین‌دلیل است که تا همین دو دهه قبل چپ‌دستی به‌مثابه نقصی شناخته می‌شد که می‌بایست از نخستین‌ سال‌های کودکی اصلاح شود و این‌رو، فرد چپ‌دست به جبر فرهنگی، راست‌دست می‌شد و همین‌مسئله در کودک مشکلاتی ازجمله لکنت‌زبان به‌وجود می‌‌آورد.

***

پژوهش‌های بسیاری بارها تایید کرده‌اند که احتمال موفقیت افراد چپ‌دست در مشاغلی که با خلاقیت و موسیقی و مهارت‌های زبان و سخنوری ارتباط دارند بیشتر از افراد راست‌دست است. همچنین به‌دلیل‌اینکه چپ‌دست‌ها از کودکی آموخته‌اند که با ابزار و وسایلی که برای جمعیت عمومی ساخته شده‌اند سازگار شوند در ورزش‌هایی چون تنیس، بدبینگتون، پینگ‌پونگ، والیبال، هندبال و بسکتبال که در آنها دست غالب با ابزار ورزشی تماس مستقیم دارد بهتر از راست‌دست‌ها عمل می‌کنند.

نتایج مطالعه‌ای فراتحلیل که سال ۲۰۲۰ روی بیش‌از ۲میلیون نفر انجام شد شیوع چپ‌دستی را در جمعیت ۱۰.۶درصد برآورد کرد. به‌علاوه، در مطالعه دیگری در سال ۱۹۹۶ مشاهده شد که تعداد مردان چپ‌دست در جهان بیشتر از زنان چپ‌دست است. همچنین چپ‌دستی بین دوقلوهای همسان شایع‌تر است. از حدود دو دهه قبل پژوهش‌هایی درباره ریشه‌های ژنتیکی و وراثتی چپ‌دستی انجام شده است و این مطالعات همچنان انجام می‌شود. سال ۲۰۱۷ مطالعه‌ای در دانشگاه روهر در بوخوم، آلمان، ناتقارنی میان بین سمت چپ و راست بدن را از هفته‌های نخست دوران بارداری نشان داد. براساس این پژوهش، به‌نظر می‌رسد در هفته دهم بارداری، 90درصد جنین‌ها بازوی راست خود را بیشتر حرکت می‌دهند درحالی‌که ۱۰درصد ترجیح می‌دهند انگشت شست چپ را بمکند. در بزرگسالان، حرکات بازو و دست توسط قشر حرکتی تنظیم می‌شود که سیگنالی را به نخاع می‌فرستد و حرکت از آنجا شروع می‌شود. از آنجاکه در هفته دهم نخاع و مغز هنوز به هم متصل نشده‌اند، محققان بوخوم این فرضیه را مطرح کردند که نخاع و نه مغز در منشأ ترجیح سمت چپ به‌جای سمت راست دخالت دارد. به‌بیانی‌ساده، پیش‌ازآنکه مغز شروع به کنترل بدن کند، کودک دست ترجیحی خودش را انتخاب می‌کند.

وراثت در چپ‌دستی

به‌نظر می رسد فرآیندی که برتری جانبی (تجانب) را سبب می‌شود تحت تاثیر عوامل مختلفی است. برتری جانبی یا تجانب به‌معنی استفاده ترجیحی از یک اندام حرکتی بر اندام دیگر است. برای‌مثال، ترجیح استفاده از دست چپ بر دست راست یکی از نمونه‌های برتری جانبی است که عوامل مختلفی چون تغییرات ژنتیکی، وضعیت دوران بارداری و حالات مغزی و محیطی بر آن اثر دارند. 

اما ازآنجاکه بین تجانب دستی والدین و فرزندان بیولوژیکی، همسانی بیشتری درمقایسه با والدین و فرزندخوانده‌ها وجود دارد بنابراین، به‌نظر می‌رسد که نقش عوامل ژنتیکی بیشتر از نقش عوامل محیطی باشد. همچنین مطالعات انجام‌شده روی دوقلوهای همسان سهم وراثت‌پذیری برتری جانبی دست را تقویت می‌کند. زیرا بیشتر دوقلوهای همسان برتری جانبی یکسانی در استفاده از اندام‌های حرکتی دارند.

نتایج پژوهشی که سال ۲۰۰۶ روی دوقلوهای ۲۵هزارو۷۳۲ خانواده انجام شد نشان داد که وراثت‌پذیری دست غالب حدود ۲۴درصد است. یعنی اگر پدر و مادر هر دو چپ‌دست باشند احتمال اینکه فرزند چپ‌دست شود ۲۴درصد است.

مشکلات مغزی چپ‌دست‌ها

سمت راست مغز مسئول کنترل عضلات و حرکات سمت چپ بدن است. ازسوی دیگر، نیم‌کره راست تا حد زیادی توانایی‌های موسیقایی و تجسم فضایی را هدایت می‌کند و به‌همین‌دلیل چپ‌دست‌ها در مشاغلی که با خلاقیت پیوند خورده‌اند موفق‌تر عمل می‌کنند.

اما همین هدایت دست غالب (چپ) در نیم‌کره راست موجب شده که آینه‌نویسی یا نوشتن از جهت مخالف و با حروف معکوس، در چپ‌دست‌ها به‌خصوص در کودکانی که در مدرسه به‌درستی راهنمایی نمی‌شوند بسیار شایع شود. این آینه‌نویسی به‌ویژه در کشورهایی که شیوه نوشتاری چپ به راست دارند بیشتر دیده می‌شود. لئوناردو داوینچی یکی از افراد معروف چپ‌دست است که به‌خصوص برای آینه‌نویسی شهرت دارد. سال‌ها تصور بر این بود که داوینچی به‌دلیل رمزی‌نویسی دانسته‌هایش آنها را به‌عمد وارونه نوشته‌ است. اما یافته‌های اخیر نشان می‌دهد که چپ‌دستی علت آینه‌نویسی داوینچی بوده است. به‌طوری‌که، این دانشمند و هنرمند ایتالیایی در روزگاری می‌زیست که چپ‌دست‌ها باید به‌اجبار راست‌دست می‌شدند اما داوینچی به‌دلیل شرایط خانوادگی ازیک‌سو، با این اجبار مواجه نبود و ازسوی دیگر، کسی او را برای درست‌نویسی هدایت نکرده بود. بنابراین، او از روی نوشتن دیگران آموخته بود که از ابتدای صفحه‌ در جهت مخالف دست باید شروع به‌ نوشتن کند. به‌این‌ترتیب، به‌جای اینکه با دست راست از ابتدای سمت چپ صفحه بنویسد با دست چپ از ابتدای سمت راست صفحه می‌نوشت.

همچنین نتایج دو پژوهشی که به‌ترتیب در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۷ منتشر شده است نشان می‌دهد که انواع اختلالات عصبی و رشدی ازجمله اوتیسم، افسردگی، اختلال دوقطبی، اختلالات اضطرابی، اسکیزوفرنی و اعتیاد به الکل در افراد چپ‌دست و دو دست بیشتر است. این محققان دریافتند که در مجموع، احتمال ابتلای افراد چپ‌دست به اتویسم برابر با ۲۸درصد است که این احتمال در جمعیت عمومی برابر با ۱۰درصد است.

همچنین نتایج پژوهش دیگری که سال ۲۰۲۲ انجام شد نشان می‌دهد اختلال کمبود توجه بیش‌فعالی (ADHD) ازجمله بیماری‌هایی است که احتمال بروز آن در افراد چپ‌دست بیشتر است. به‌طوری‌که احتمال بروز این بیماری در افراد چپ‌دست یا دو دست برابر با ۲۷.۳درصد است که این رقم در جمعیت عمومی برابر با ۱۸.۱ درصد است.